Say mê lịch sử dân tộc và dành sự ngưỡng mộ đặc biệt với các anh hùng có công trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, nhân sĩ yêu nước đất Hà thành Trần Văn Lai, khi giữ cương vị Thị trưởng Hà Nội, đã lấy tên tất cả danh nhân mà cụ biết đặt tên cho các con phố Hà Nội.

Cụ Trần Văn Lai cùng vợ và con.

Hàng triệu người dân Thủ đô vẫn ngày ngày đi về trên những con phố mang tên các danh nhân mà tên tuổi đã gắn liền với lịch sử dân tộc. 4.000 năm đất nước cũng từ đó mà ăn sâu vào con tim, khối óc nhiều người như một lẽ tự nhiên. Nhưng không nhiều người biết rằng, hầu hết con phố ở Hà Nội đều do cụ Trần Văn Lai, một thân sĩ yêu nước giữa thế kỷ 20, từng giữ chức Thị trưởng Hà Nội dưới thời chính phủ Trần Trọng Kim, đặt tên.

Tầm nhìn chiến lược của một nhân sĩ yêu nước

Tiến sĩ Sử học Dương Lan Hải là con dâu cụ Trần Văn Lai hiện sống trong ngôi nhà cổ tại ngõ Tức Mạc, nơi gia tộc họ Trần sống trong suốt một thế kỷ đầy biến cố qua. Cụ Lai đã mất 35 năm nhưng tất cả những người già trên phố Trần Hưng Đạo vẫn nhắc về cụ với sự biết ơn thành kính và một tình cảm đấy ngưỡng vọng. Trong mắt họ, cụ không chỉ là một bác sĩ nhân đức luôn rộng vòng tay giúp đỡ dân nghèo. Nhưng hơn cả thế, cụ là người đã đặt tên cho hầu hết con phố Hà Nội từ trước Cách mạng Tháng 8, trong đó, có phố Trần Hưng Đạo và cả ngõ nhỏ Tức Mạc nơi cụ đang sinh sống.

Trần Văn Lai sinh ra trong một gia đình làm nghề khảm trai có tiếng đất kinh kỳ nhưng cụ lại theo học ngành y và trở thành một bác sĩ có tên tuổi theo nguyện vọng của gia đình. Luôn mang trong mình tư tưởng chống Pháp, nên dù là một bác sĩ tài năng ở nhà thương Phủ Doãn (nay là bệnh viện Việt Đức), người thanh niên Trần Văn Lai từng bị Pháp giam giữ tại nhà tù Sơn La và nhà tù Hỏa Lò với những ngươi như Hoàng Công Khanh, Phạm Khắc Hòe.
Đầu năm 1945, khi Nhật đảo chính Pháp, bác sĩ Trần Văn Lai được mời ra giữ chức Đốc lý Hà Nội (tương đương với chức thị trưởng). Nhận nhiệm kỳ từ 20/7 và kết thúc khi Cách mạng tháng 8 bùng nổ, cụ Lai là thị trưởng đầu tiên và duy nhất của thành phố Hà Nội. Nhưng trong một tháng cầm quyền ngắn ngủi đó, Trần Văn Lai đã làm được một công việc vĩ đại là “thay máu” cho hầu hết các địa danh ở Hà Nội.

Việc đầu tiên mà cụ Lai làm là cho giật đổ hầu hết tượng mà thực dân Pháp đã dựng ở Hà Nội: tượng “mụ đầm xòe” ở vườn hoa Cửa Nam; tượng Sĩ Công Nông Thương ở vườn hoa Canh Nông (nay là vườn hoa India Grandi); tượng Toàn quyền Paul Bert ở vườn hoa Paul Bert (nay là vườn hoa Lý Thái Tổ).

Ít người biết rằng, Hà Nội cũng có một bức tượng Nữ thần tự do mà người dân quen gọi là “mụ đầm xòe”. Đây là bản sao của bức tượng Nữ thần tự do ở Paris và New York, được người Pháp dựng lên ở Hà Nội từ cuối thế kỷ 19, bằng đồng, cao 3 m. Để có chỗ dựng tượng, người Pháp đã cho phá chùa Phổ Giác và một số đoạn thành Hà Nội để lấy đất xây lấp các đầm hồ quanh hồ Gươm. Sau đó tượng được chuyển về vườn hoa Cửa Nam và bị người Hà Nội gọi một cách căm ghét là “mụ đầm xòe”. Sau khi bị cụ Trần Văn Lai ra lệnh giật đổ vào năm 1945, bức tượng này được người dân làng Ngũ Xá đem nấu chảy rồi đúc thành tượng phật.

Về bức tượng Paul Bert, trong cuốn sách “Nhớ một thuở”, nhà văn Nguyễn Công Hoan từng kể lại: “Sau ngày phát xít Nhật hất cẳng Pháp ở Đông Dương 9/3/1945, người Việt Nam được cử làm Đốc lý Hà Nội, bác sĩ Trần Văn Lai tổ chức hạ cái tượng quốc sỉ ấy. Trong những người đi xem có một ông già là Mỹ Ký. Thuở bé, hôm dựng tượng Paul Bert, ông Mỹ Ký có đi xem. Hôm nay hạ tượng, ông lại đi xem. Ông sướng quá ôm mặt khóc nức nở”. Thế mới biết việc làm của cụ Lai đã được người Hà Nội yêu nước nhiệt tình hưởng ứng thế nào.

Tiếp đó, Trần Văn Lai còn tiến hành đổi một loạt tên phố Hà Nội, làm một cuộc thay máu thật sự, để trả lại cho các địa danh Hà Nội những giá trị lịch sử vốn có. Theo nhà văn Tô Hoài kể lại, thì trước đó các phố Hà Nội đều mang tên Tây hoặc những người Việt có công với Tây. Nhưng khi lên cầm quyền, cụ Lai đã đổi hết toàn bộ. Đại lộ Boulevard Carnot được đổi lại thành Phan Đình Phùng, Boulevard Gambetta được đổi lại thành Trần Hưng Đạo, Henri D’ Orleans thành Phùng Hưng, F.Ganier thành Đinh Tiên Hoàng. Riêng các con phố trong khu phố cổ mà tên tuổi gắn liền với các làng nghề đất kinh kỳ, đều được cụ Lai trả lại tên cũ. Những Rue de  Lasoire, Rue Paul Bert, Rue des Cantomas đều trở lại thành Hàng Đào, Hàng Khay, Hàng Ngang một thuở.

Tiến sĩ Dương Lai Hải, con dâu cụ Lai kể rằng, cụ Lai là người rất say mê lịch sử dân tộc và dành sự ngưỡng mộ đặc biệt với các anh hùng có công trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc. Chính vì vậy, tất cả các danh nhân mà cụ biết, cụ đều đặt tên phố: từ Ngô Quyền, đến Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Bùi Thị Xuân, Hoàng Hoa Thám, Nguyễn Thái Học…

Tầm nhìn của Trần Văn Lai đáng nể ở chỗ, những tên phố Hà Nội không lộn xộn như ở các thành phố khác mà đều được đặt một cách có ý đồ. Khu trung tâm quanh hồ Gươm là tên các vị vua Đinh, Lý, Lê. Xa hơn về phía đường Trần Hưng Đạo là khu vực của các danh tướng thời Trần. Ngay cả ngõ Tức Mạc (nằm trên đường Hưng Đạo, trước là ngõ Tân Hưng) cũng là lấy tên theo quê quán của dòng họ Trần. Dọc sông Hồng, thì những Vạn Kiếp, Bình Than, Trần Quang Khải, Trần Nhật Duật đều là tên của những vị tướng và những trận thủy chiến nổi tiếng trong lịch sử.

Bị thực dân Pháp gọi là “Trí thức trùm chăn”

Sinh thời, cụ Trần Văn Lai là một người rất kín đáo, điềm đạm nhưng vô cùng nhân hậu. Ngôi nhà của cụ ở ngõ Tức Mạc trong nhiều năm liền là nơi người dân nghèo Hà Nội đến khám bệnh và xin thuốc miễn phí. Người dân quanh phố Trần Hưng Đạo đều yêu quý và tin tưởng cụ. Đến mức mà năm 1946, khi Pháp nổ súng tấn công Hà Nội, không ai bảo ai, việc đầu tiên mà người dân khu phố này làm là chạy đến nhà cụ Lai nhờ che chở.

Suốt thời gian kháng chiến toàn quốc, mặc dù không di tản về vùng kháng chiến, nhưng cụ Lai kiên quyết từ chối mọi lời mời ra cộng tác của chính quyền thực dân Pháp, tỏ rõ quan điểm một lòng ủng hộ chính phủ Hồ Chí Minh. Con trai cụ là Trần Mạnh Chu cũng được cụ cho theo cách mạng về vùng kháng chiến. Thực dân Pháp rất căm ghét cụ, gọi cụ là “trí thức trùm chăn”.

Thời điểm đầu năm 1954, khi ta mở chiến dịch Điện Biên Phủ, thành ủy Hà Nội đã chủ trương vận động trí thức tiêu biểu ký tên vào bản kiến nghị đòi hòa bình, nhằm tạo lên làn sóng đấu tranh công khai, gây áp lực trên mặt trận ngoại giao. Cụ Trần Văn Lai chính là người góp ý về nội dung bản kiến nghị và là người đầu tiên đặt bút ký tên. Tên cụ được đặt hàng đầu trong danh sách các nhân sĩ, trí thức kiến nghị, thể hiện uy tín và ảnh hưởng của cụ trong giới trí thức. Bản kiến nghị đã được luật sư Nguyễn Mạnh Hà ở Paris gửi cho báo Le Monde và L’ Humanité tại Pháp dưới nhan đề “ Les Notabiliter” (những nhân sĩ Hà Nội). Hai tờ báo lớn của nước Pháp đăng bản kiến nghị này đã tạo được tiếng vang lớn trong xã hội Pháp.

Với uy tín, nỗ lực cá nhân và công lao với cách mạng, cụ Trần Văn Lai là một trong bốn nhân sĩ Hà Nội được Bác Hồ tặng chiếc radio sau năm 1954. Khi được mời ra giúp đỡ chính phủ cách mạng, cụ nói: “Tôi trùm chăn với Tây, không trùm chăn với cộng sản”.  Cụ được cử làm Thứ trưởng bộ Thương binh Xã hội (thời đó, cụ Vũ Đình Tụng là Bộ trưởng), rồi làm Phó Chủ tịch Ủy ban Hành chính Thành phố.

Với những cống hiến của mình trong việc đặt tên phố, cụ Trần Văn Lai đã để lại những dấu ấn to lớn trong lịch sử Hà Nội thế kỷ 20. Tuy nhiên, dù cụ đã mất 35 năm (từ năm 1975), nhưng không hiểu vì sao chưa có một bằng khen nào ghi nhận về những đóng góp của cụ. Tên cụ vẫn chưa được đặt cho một con phố nào ở Hà Nội...

Hương Thảo Nguyên

  Đánh giá bài viết